Natanson Ludwik (1822–1896), lekarz higienista, społecznik, redaktor. Ur. 4 III (wg „Album Academicum…” i K. Reychmana: ur. 12 IX 1821) w Warszawie, był synem Seeliga (zob.) i Leokadii z domu Weinreb, bratem Henryka (zob.) i Jakuba (zob.). Gimnazjum na Lesznie ukończył w r. 1838 i rozpoczął studia lekarskie w Akademii Medyczno-Chirurgicznej w Wilnie (1838–40). Po zamknięciu uczelni studiował w Dorpacie i tu w czerwcu 1843 uzyskał dyplom lekarza I kl. Początkowo pracował w szpitalu w Dyneburgu, lecz jeszcze w tym samym roku wrócił do Warszawy. Miał dużą praktykę i należał do najwyżej cenionych lekarzy warszawskich, zwłaszcza w domach arystokratycznych. Zajmował się też pracą naukową. W r. 1846 Rada Lekarska Król. Pol. przyznała N-owi stopień doktora medycyny na podstawie niedrukowanej rozprawy pt. De influxu nervorum spinalium in nervos vasomotorios, będącej rozwinięciem jednej części pracy pt. Analyse der Funktionen des Nervensystems („Archiv für physiologische Heilkunde” 1844). Dn. 7 VII 1846 został członkiem Tow. Lekarskiego Warszawskiego. Starał się nadać mu charakter bardziej naukowy i podnieść poziom referatów. Rozpowszechniał nowe kierunki naukowe, interesując się szczególnie anatomią, histologią, fizjologią, higieną publiczną. Podczas epidemii cholery pracował w szpitalach dla cholerycznych jako naczelny lekarz szpitala za rogatką powązkowską (1848), główny lekarz w szpitalu przy koszarach sierakowskich (1852), a po 2 latach ordynator szpitala wojskowego na Ujazdowie. Później był członkiem komisji do reorganizacji służby zdrowia w Król. Pol. i Rady Wychowania. Od r. 1853 był członkiem komitetu chorób epidemicznych przy Tow. Lekarskim Warszawskim, przekształconego później na oddział epidemiologii i higieny publicznej, i często tam przewodniczył na posiedzeniach. N. należał też do rządowego komitetu kanalizacyjnego. W r. 1855 był w komitecie przy Tow. Lekarskim do zbadania sprawy kołtuna, w r. 1856 w komitecie do opracowania projektu nowej Ustawy Towarzystwa, w której zaprowadził urząd sekretarza stałego, t.r. w komitecie do opracowania projektu ustawy Kasy Wsparcia podupadłych lekarzy oraz wdów i sierot po nich pozostałych, będąc jej współinicjatorem, a następnie współorganizatorem i członkiem czynnym do końca życia. W komitecie do uporządkowania słownictwa lekarskiego ustalił polskie słownictwo anatomiczne i wydał je pt. Krótki rys anatomii ciała ludzkiego (W. 1858). Po rozwiązaniu się tego komitetu ok. r. 1863 nadal lekarze schodzili się do N-a, by zebrać poprawki i uzupełnienia do słownika krakowskiego Fryderyka K. Skobla i Aleksandra Kremera. Jako prezes Towarzystwa (1863–5) przyczynił się do wydzielenia w nim specjalistycznych sekcji. W r. 1866 był wiceprezesem w oddziale chorób umysłowych, nerwowych i psychiatrii sądowej. Dn. 6 VI 1893 z okazji 50-lecia ukończenia studiów został członkiem honorowym Towarzystwa. W r. 1855 został członkiem Tow. Lekarskiego Wileńskiego, w r. 1860 członkiem honorowym Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk.
Wielką zasługą N-a było założenie w r. 1847 naukowo-praktycznego czasopisma pt. „Tygodnik Lekarski”, dla szybkiego informowania lekarzy o postępie nauk. Początkowo było 3 redaktorów: N., Aleksander Le Brun i Adam Helbich. Od r. 1850 N. sam prowadził wydawnictwo. Zamieszczał w nim głównie własne prace oraz przez siebie dokonane oceny, tłumaczenia i streszczenia prac zagranicznych, ponadto własne spostrzeżenia meteorologiczno-lekarskie (1852–3) i własne zestawienia obrazu epidemiologicznego Król. Pol. (1866–8). W r. 1867, gdy działała już w Warszawie uczelnia lekarska, chcąc podnieść poziom czasopisma zaprosił Henryka Hoyera (seniora) na faktycznego redaktora, pozostając redaktorem naczelnym. W kwietniu 1868 zrezygnował z kontynuacji wydawnictwa. Prowadził je do czerwca 1868 Zygmunt Dobieszewski, a później nastąpiła fuzja „Tygodnika Lekarskiego” z „Kliniką” pod kierunkiem Z. Dobieszewskiego. Po zamknięciu „Tygodnika” działalność naukowa N-a osłabła i dopiero w l. 1885–6 był współredaktorem „Zdrowia”.
Nie rezygnując całkowicie z pisarstwa i praktyki N. zajął się głównie sprawami społeczno-ekonomicznymi jako wspólnik domu bankowego «S. Natanson i Synowie». Od r. 1871 stale wybierany był na prezesa gminy żydowskiej, dbał m. in. o podniesienie poziomu higieny w gminie. Przyczynił się też do wybudowania na Tłumackiem świątyni postępowej, domu administracyjnego, domu przedpogrzebowego, szkoły rzemiosł (nazwanej jego imieniem), warsztatów rzemieślniczych dla młodych Żydów. Uważał, że młodzież powinna uczyć się rzemiosła w szkole, a nie w terminie. W r. 1879 wygłosił odczyt O uczeniu rzemiosła, który wydał w formie broszury. Przyczynił się do powstania schroniska dla chorych, zajął się budową nowego szpitala żydowskiego, odbywając przy tym specjalne studia i podróże. Był zwolennikiem asymilacji Żydów. Popularność N-a zmalała wskutek akcji pism antysemickich w sprawie szkoły rzemiosł, zarzucano mu też udział w redakcji „Memoriału Warszawskiego Komitetu Giełdowego” złożonego władzom 17 III 1886, broniącego spraw finansistów żydowskich. W r. 1879 podczas zagrożenia dżumą odbywały się u N-a zebrania komisji wybranej przez podkomitet obywatelski na wypadek epidemii. Z inicjatywy N-a w r. 1893 zorganizował się komitet obywatelski w celu publicznej ochrony zdrowia na wypadek cholery. N. był razem ze swym bratem Jakubem i z Janem Tadeuszem Lubomirskim (a także z J. Zamoyskim i K. Dietrichem) współzałożycielem Muzeum Przemysłu i Rolnictwa (1875) i razem z Lubomirskim przyczynił się do budowy domów z tanimi mieszkaniami dla robotników. Przyczynił się też do powstania Kasy im. Mianowskiego.
N. ogłosił ponad 80 prac lekarsko-przyrodniczo-pedagogiczno-filozoficznych. Pisał w nich o lecznictwie ludowym, postępach chemii fizjologicznej, histologii, fizjologii, o balsamowaniu ciał ludzkich, gimnastyce, aparatach i narzędziach, klimatoterapii, farmakoterapii, zwłaszcza w chorobach zakaźnych, higienie publicznej i prywatnej, słownictwie lekarskim. Do ważniejszych należą: O wpływie rodzaju pokarmów na zdrowie w ogólności i na rozszerzanie się chorób epidemicznych („Tyg. Lek.” 1848), Uwagi fizyologiczne nad abecadłem polskiem („Bibl. Warsz.” 1849), Przyczynek do fizyologicznej diagnostyki kurczów (W. 1859), Urywki w kwestyi wychowania (W. 1861), Fizyologiczne zasady estetyki („Bibl. Warsz.” 1862), Hygiena m. Warszawy („Tyg. Lek.” 1866), O uczeniu rzemiosł (W. 1879), Krążenie krwi w mózgu. Mechanika snu („Rozpr. AU Wydz. Mat.-Przyr.” 1883). W książce Teorya jestestw idiodynamicznych (W. 1883) wystąpił jako zwolennik empiryzmu genetycznego. Ogłosił też: Hygienę praktyczną. Cz. I (W. 1890), Cz. II (W. 1891), Rady dla rzemieślników ku zachowaniu zdrowia (W. 1897), a także artykuł o Tytusie Chałubińskim („Wszechświat” 1889). Przełożył J. Liebiga „Nowe listy o chemii zastosowanej do przemysłu, fizyologii i rolnictwa” (W. 1854). Opracował dział wyrazów lekarskich do „Słownika języka polskiego” (Wil. 1861).
Zmarł N. 6 VI 1896 w Warszawie, pochowany 8 VI na cmentarzu Żydowskim przy ul. Okopowej.
N. był żonaty dwukrotnie: po raz pierwszy z Ludwiką z Bersonów, po raz drugi z Natalią z Epsteinów. Z pierwszego małżeństwa miał córkę Różę, zamężną za Maxem Reiche, z drugiego – synów: Stanisława, Edwarda (zob.) i Władysława (zob.), oraz córki: Zofię, zamężną za Leo Bernsteinem, i Anielę, której pierwszym mężem był M. Treitel, drugim Carl Fürstenberg, dyrektor banku. Stanisław i Edward, spadkobiercy, przeznaczyli sumę 1 500 rbs. na Kasę Wsparcia Tow. Lekarskiego Warszawskiego.
Fot. w Materiałach Red. PSB; – Bibliogr. filozofii pol., II; Enc. Org.; Enc. Org. (1898–1904), (ryc); Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1971; W. Enc. Ilustr., (fot.); Album zasłużonych lekarzy polskich, W. 1925 s. 67 (fot.); Filoz. w Pol. Słown., s. 289–90; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Kośmiński, Słown. lekarzów, (spis prac); PSB, (Lubomirski Jan Tadeusz); – Ignotus, Finansjera warszawska (1870–1925), W. 1926 s. 78; Chłapowski F., Dr Ludwik Natanson, „Roczniki Tow. Przyj. Nauk Pozn.” T. 24: 1897 z. 1 s. 171–3; H. H., Ludwik Natanson, „Wszechświat” T. 15: 1896 nr 25 s. 385–6; Herman E. J., Historia neurologii polskiej, Wr. 1975; Jaworski J., Cechy charakterystyczne działalności społecznej lekarzy Polaków w minionym stuleciu, „Gaz. Lek.” R. 47: 1912 nr 24 s. 73; Kramsztyk Z., Ludwik Natanson, „Gaz. Lek.” R. 31: 1896 nr 24 s. 631–4; tenże, Szkice krytyczne z zakresu medycyny, W. 1899 s. 271–6; Longinus, Natansonowie, „Kraj” 1896 nr 25 s. 3–7 (fot.) Dod. liter.-artyst.; Manteuffel G., Z dziejów Dorpatu i byłego Uniwersytetu Dorpackiego, W. 1911 s. 195–6; Manteuffel T., Centralne władze oświatowe na terenie b. Królestwa Kongresowego (1807–1915), W. 1929 s. 87–8; Mieses, Polacy pochodzenia żydowskiego, II; Ostrowska T., Polskie czasopiśmiennictwo lekarskie w XIX wieku (1800–1900), Wr. 1973; Peszke J., Stulecie Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego, W. 1931; Reychman K., Szkice genealogiczne, W. 1936 I (tu data ur: 12 IX 1821); Szapiro M., Tygodnik Lekarski i jego redaktorzy, „Spraw. PAU” T. 50: 1949 nr 3 s. 133–6; Szwajcer J., Ludwik Natanson, „Medycyna” T. 24: 1896 nr 26 s. 598–603; Wrzosek A., Udział lekarzy naszych XIX stulecia w odrodzeniu Polski, „Przegl. Lek.” T. 56: 1917 nr 7 s. 56; Żydzi w Polsce Odrodzonej, W. [b.r.] I 456, 481 (fot.), 484 (fot. zbior.), II 442; – Album Academicum der Kaiserlichen Universität Dorpat, Dorpat 1889 s. 303 (tu data ur.: 12 IX 1821); Bończa Kunicki M., Fragmenty wspomnień z Dorpatu, L. 1927 s. 67; – „Arch. Hist. Med.” T. 29: 1966 nr 4 s. 462; „Gaz. Lek.” R. 28: 1893 nr 16 s. 438, nr 23 s. 604, 1896 nr 23 s. 656; „Kraj” 1896 nr 22 s. 19; „Kron. Lek.” R. 17: 1896 nr 13 s. 655; „Kur. Warsz.” 1863 nr 7 s. 36, nr 77 s. 364; „Medycyna” T. 21: 1893 nr 21 s. 436, nr 24 s. 498, T. 24: 1896 nr 24 s. 575; „Now. Lek.” R. 8: 1896 nr 7 s. 431–2; „Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 25: 1851 nr 1 s. 135, T. 33: 1855 s. 12, T. 52: 1864 z. 5/6 s. 423, T. 60: 1868 z. 4 s. 223, T. 85: 1889 s. 613, 809, T. 93: 1897 z. 2 s. 548–50, z. 3 s. 299–301 cz. 2.; „Przegl. Lek.” T. 35: 1896 nr 24 s. 340–1; „Roczn. Lek.” 1885 s. 74; „Tyg. Illustr.” 1896 1. półr. nr 24 s. 477 (portret); – Informacje Ludwika Natansona z Warszawy.
Teresa Ostrowska